نسخه شناسی کتاب«باغ فردوس» اثر طبع الهامی
دستنویس ۱
دستنویس ۲
دستنویس ۳
دستنویس ۴
اصطیاد و بررسی اولیه نسخ
۱) نسخه‌های مورد مقابله:
برای مقابله نسخ زیر اصطیاد شده است:
- نسخۀ چاپی کاوه کرمانشاه که به شماره 12918 در کتابخانه ملی قرار دارد. کاوه
- نسخۀ خطی کتابخانه آیت ا... مرعشی (ره) به شماره بازیابی 8930 مرعشی
- نسخۀ خطی کتابخانه ملک به شمارۀ بازیابی 6241 ملک
- نسخۀ خطی مجلس به شمارۀ بازیابی 553 مجلس ۱
- نسخۀ خطی مجلس به شماره بازیابی 2691 مجلس ۲
- نسخۀ کتابخانه آستان قدس رضوی(ع) آستان
- نسخۀ کتابخانه علامه طباطبائی(ره) شیراز علامه
- نسخۀ خطی از کتابخانه شخصی ادیب میبدی به شماره 1877 ادیب
- نسخه چاپی مطبعه شرافت احمدی متعلق به دوره احمدشاه قاجار احمدی
۲) بررسی دستخط:
با توجه به چند نوشته‌ی موجود از دستخط جناب الهامی با موضوع ثبت تولد فرزندان و چند بیت شعر که مورد تایید نوه ایشان (خانم عالم‌پور) می‌باشد، سایر نسخ مربوطه مورد بررسی کارشناس کتابخانه ملی (جناب آقای سیدمحمدصادق ابراهیمیان) قرار گرفت و در نتیجه هیچکدام از نسخ، خط جناب الهامی تشخیص داده نشد؛ البته در برخی نسخ، مهر جناب الهامی موجود هست ولی ظاهرا دال بر خط ایشان نمی‌باشد. در این میان به جز نسخ چاپی و نسخ مرعشی و آستان قدس، بقیه نسخ توسط خطاط نوشته شده است.
۳) نتیجه بررسی:
با توجه به بررسی گروهِ مقابله‌ی نسخ، ظاهراً چاپ نسخه‌ی کاوه کرمانشاه از روی نسخه‌ای به چاپ رسیده که به خط خطاط بوده و در اختیار خانواده جناب الهامی می‌باشد و باغ اول آن در اختیار گروه مقابله باغ فردوس قرار گرفته است و نسخ دیگری نیز باید وجود داشته باشد؛ چه اینکه ابیاتی در نسخ مجلس و به خصوص نسخه ادیب وجود دارد که در هیچ کدام از نسخ خطی و چاپی دیگر نیامده و حال اینکه نسخ مجلس، منتخبی از باغ فردوس هستند و به خط خطاط نوشته شده که این احتمال می رود از روی نسخه‌ی دیگری استنساخ شده است.
معرفی تفصیلی نسخ
الف-نسخۀ ملک به شمارۀ بازیابی 6241
این نسخه از بین شش نسخه موجود، به نظر قدیمی تر می باشد. چرا که در صفحۀ آغازین نسخه یادداشتی از حسنقلی خان متخلص به «سلطانی» از شاعران کرمانشاهان، که به تصریح الهامی در«باغ فردوس» استاداو در سرایش اشعار بوده، آمده است. حسینقلی خان پسر مصطفی قلی خان دیوان بیگی کرمانشاهان است؛ متن این یادداشت چنین می باشد:
هوالله تعالی؛
این مجلد کتاب شهادت حضرت عباس و حضرت علی اکبر-علیهما السلام- است. از مجلدات باغ فردوس میرزا احمد الهامی کرمانشاهی که به اهتمام این خادم عترت اطهار و خانه زاد دولت ابد آیتِ شهریار حسینقلی متخلص به سلطانی کلهر، زیور انجام و اتمام پذیرفت؛ و در تصحیح آن کمال دقت به عمل آمد، و به رسم هدیه خدمت با سعادت سرکار ذوالمجد و الافتخار، سلالۀ دودمان نبوت و ولایت، مقرب الحضره السلطانیه، قبلۀ اهل وفا و صفا، میرزا محمدحسین آقا، متخلص به گوهری-ادام الله عمره- فرستاده شد.
چون کتاب ممتازی است، مرجو از حضرت آقای گوهری آنکه محض بقای نام نیک و خدمت به اجداد طاهرینش، این نسخه را به هر وضع که خود پیشرفت دانند، نوعی کنند که در دارالطباعه چاپ شود؛ و از برای خود آن جناب و این بنده و ناظم آن، اسمی در ملک خدمتگذاران اهل بیت پیغمبر باقی بماند.
الحق به طرز شاهنامۀ حکیم[فردوسی] نزدیکتر از هر کتاب است، و اشعار خیلی ممتاز در آن منظوم شده، چنانکه بر مطالعه کنندۀ آن پوشیده نیست. انشاء الله تمام مجلدات این کتاب به تدریج خدمت حضرت گوهری ارسال خواهد شد. بلکه الهامی در تقدیم چنین خدمت سزاوار جایزه و انعام و حمایت و رعایت است، که در حق او مرعی شود، و اگر ممکن شود سزاوار است که به نظر فیض منظر اولیای دولت علیه نیز برسد بلکه در بارۀ او مرحمتی مبذول گردد.
حرّره العبد الاقل، حسینقلی ابن مرحوم مصطفی قلی خان دیوان بیگی، متخلص به سلطانی فی اواخر شهر شعبان المعظم توشقان ئیل 1296 [مهربیضی]:«عبده الراجی حسینقلی».
این نسخه در 190 برگ 14 سطری و با خط نستعلیق نسبتاً خوانا و خوش تحریر یافته است. الهامی در ابتدای این منظومه پس از ستایش ناصرالدین شاه به مدح سه فرزند او مظفرالدین میرزای ولیعهد، مسعود میرزا ظل السلطان و کامران میرزا نایب السلطنه، می پردازد. و در پایان دیباچه به مدح سلطان مراد میرزا حسام السلطنه حاکم وقت کرمانشاهان روی می آورد. سپس به مدح محمدحسین خان متخلص به گوهری پرداخته و پس از ذکر سبب تالیف کتاب وارد موضوع اصلی می شود.
ب-نسخه مجلس به شماره بازیابی 2691
این نسخه در 237برگ 12 سطری به خط خوش نستعلیق نگارش یافته است. ظاهراً اصل این نسخه در تملک شاعر«الهامی» بوده و برای میرزا عباسقلی سپهر کاشانی به طهران ارسال داشته است. در صفحه آغازین نسخه یادداشتی از سپهر مولف کتاب ناسخ التواریخ بدین شرح آمده است:
هو، این کتاب را جناب بلاغت نصاب، آقا میرزا احمد الهامی تخلص، که از شعرای نامدار این روزگار و نجبای سعادت آثار و مدتهاست در کرمانشاهان توقف دارند برای این بندۀ درگاه خلایق پناه ارسال داشته اند که انشاء الله تعالی در ذیل تذکرۀ مبارکۀ ناصری ثبت و ضبط و یادگار ایشان مسطور شود.
حرّره الجانی عباسقلی ملقب به سپهر نایب وزارت جلیلۀ خارجه دولت علیه، ابن مرحوم مغفور خلدآشیان میرزا محمدتقی لسان الملک کاشانی- طاب ثراه و جعل الجنّه مثواه-فی شهر ربیع المولود، ایت ئیل خجسته دلیل 1304».
همچنین مقدمه ای از حسینقلی خان متخلص به سلطانی (که الهامی مولف باغ فردوس بنا به تصریح خود در این اثر، برخی نکات و اشکالات ادبی را با ایشان مطرح می کرده، و از او بنام استاد نامبرده است) قبل از شروع متن آمده و در این مقدمه ضمن اشاره به سبب تالیف باغ فردوس، زمان شروع به سرایش این منظومه را سال 1295قمری و سال اتمام آن را 1302 قمری ذکر کرده است. بنابراین سرایش این 30000بیت هفت سال زمان برده است.
ج-نسخه به شمارۀ بازیابی 553 مجلس
این نسخه در 229 برگ، 12 سطری و به خط نستعلیق کتابت یافته است. در ابتدای این نسخه شرح حال الهامی و سبب تالیف کتاب به قلم میرزا حسینقلی کلهر، متخلص به سلطانی در چهارصفحه آمده است. تاریخ این یادداشت نیز سال 1304ق. است. متن این دو نسخه مجلس با متن نسخه ملک مشابه می باشد.
د-نسخۀ کتابخانه آستان قدس رضوی(ع)
از این نسخه تنها سیزده صفحه به رویت نگارنده رسیده است، از شمارۀ بازیابی این نسخه اطلاعی در دست نیست. در یکی از صفحات با مداد تعداد برگ های نسخه را 40 برگ نوشته است. صفحه ابتدایی آن به خط نسخ آمیخته به ثلث می باشد و بقیه صفحات به خط نستعلیق است. اشعار در پنج ستون به صورت مورب و به اصطلاح حمایلی نگاشته شده اند که در فواصل ستون ها دوباره پنج ستون متقابل حاوی اشعار هستند بدین ترتیب برخلاف نسخ دیگر در یک صفحۀ این نسخه حدود هفتاد بیت نوشته اند.
ه-نسخه کتابخانه علامه طباطبائی(ره) شیراز
این نسخه در 28 صفحه 18 سطری کتابت شده است و موضوع اشعار آن با سایر نسخه ها متفاوت و بیشتر در مدح امیرالمومنین(ع) می باشد. از شماره بازیابی آن معلوم نمی باشد. نسخه با شعری زیبا در غالب ترجیع بندی که بیت مطلع آن:
« دل دیوانه باز شیدا شد وندر او عکس دوست پیدا شد»
می باشد و بیت ترجیع آن:
«که، یکی از دو نیست، گر چه یک است احول از دیدۀ دو بین به شک است»
است. این ترجیع بند هفت بندی می باشد. پس از آن مسمط هجده بندی در نعت امام علی(ع) آمده است.
برای تصحیح دیوان شادروان «الهامی» تصحیح این نسخه و افزودن آن به باغ فردوس ضروری است. این نسخه دارای انجامه ای در پایان بدین شرح است:
« بتاریخ شهر صفر المظفر در دارالدولۀ کرمانشاهان [در کلبۀ حقیری] خدمت مرشد کامل درویش فرج الله مِن اهل سلوک و طایفۀ مافی-دام ریاضتُه و سیره-و حسب الخواهش ایشان اشعار معروضه را جسارت نموده و معروض داشتم. حرّره العبد الجانی رضاقلی ابن فتح الله مستوفی ...».
و-نسخه کتابخانه آیت ا... مرعشی(ره)
این نسخه به شمارۀ بازیابی 8930 در 503 صفحۀ 17 سطری و به صورت چهارستونی به خط نسخ نگارش یافته است. تفاوت های این نسخه با سه نسخه قبل فراوان است. از جمله در ابتدای این نسخه دیباچه کتاب در سه صفحه آمده است که هر سه نسخۀ قبلی معرفی شده، فاقد این دیباچه بودند.
همچنین بعد از دیباچه شعری از میرزا سالک کرمانشاهانی در وصف کتاب باغ فردوس در قالب ترکیب بند(دارای هفت بند) آمده است. این مطلب در سایر نسخه ها موجود نیست.
در اکثر صفحات این نسخه در حواشی ابیات زیادی به متن افزوده شده است. با تطبیق مکتوباتی که از «الهامی» در دست بوده، معلوم گردیده است که هیچ یک از نسخه ها با خط مولف همخوانی ندارد. در اوایل متن کتاب این بیت آمده است:
« هزار و دو صد، با نود بود و پنج که در برگشادم ازین طرفه گنج»
تصریح روشنی است از مولف در شروع سرایش این منظومه، که ظاهراً پس از هفت سال در تاریخ 1302 قمری اتمام یافت.
نتیجه: بنا براین چون نسخه کتابخانه مرعشی نسبت به سایر نسخه ها حاوی مطالب بیشتری می باشد، شایسته است که به عنوان «نسخه اساس» برای تصحیح قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
در پایان با امعان نظر به نوشته جاتی که بطور قطعی خط شاعر محترم جناب آقای الهامی هست، در تطابق خط نسخه ها با این متون، چنین به نظر می رسد که هیچ یک از نسخه های باغ فردوس، خط خود مولف نمی باشد.
سیدمحمدصادق ابراهیمیان - ۱۲ دی ماه ۱۴۰۳